چاپ کتاب در ایران (پارت اول)
در پارت اول این مقاله ابتدا به تاریخچه چاپ کتاب نگاهی مختصر می اندازیم و سپس به مراحل چاپ کتاب از ابتدا تا انتها می پردازیم و هر مرحله را به صورت مفصل شرح می دهیم. ادامه مطالب را نیز در پارت دوم آن شرح می دهیم. لازم به ذکر است قوانین چاپ در هر کجای دنیا مختص به شرایط سیاسی و اجتماعی آن منطقه می باشد و مراحل چاپی که در این مقاله به آن ها می پردازیم مربوط به چاپ کتاب در جمهوری اسلامی ایران می باشد. امروزه کتاب ها در زمینه های گوناگونی به چاپ می رسند که می توان آن ها را در یکی از دسته های زیر جای داد:
- کتاب هاب درسی
- کتاب های کمک درسی
- کتاب های دانشگاهی
- کتاب های داستان و رمان
- کتاب کودک و نوجوان
- کتاب های شعر و ادبی
- کتاب های روان شناسی و فلسفی
- کتاب های مصور
- کتاب های مذهبی و دینی
- کتاب های تاریخی
- و …
تاریخچه چاپ کتاب
چاپ کتاب همواره در تاریخ از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. در واقع قبل از اختراع چاپ، کتاب ها به صورت دست نویس نوشته می شدند و تکثیر آن ها به صورت رونویسی انجام می گرفت. کتاب قبل از اختراع کاغذ نیز وجود داشته است. در واقع در آن دوران از اقلام طبیعی مانند پوست جانداران، برگ درختان، لوح های گلی و … جهت نوشتن استفاده می نمودند. مطالب طولانی تر نیز بر روی پوست های بزرگ تر و در صورت لزوم بر روی چند پوست نوشته می شد. مجموع دست نوشته هایی که مربوط به یک موضوع بودند و در یک راستا نوشته می شدند تشکیل کتاب می دادند. حال این کتاب از جنس پوست جانوران بود یا برگ درختان توفیری نداشت.
سال ها بعد کتاب های کاغذی پدید آمدند. در واقع اختراع کاغذ بود که باعث ارتقاء هنر کتابت گردید و پس از اختراع آن کاتبان و نویسندگان مطالب خود را روی کاغذ هایی می نوشتند و آن ها را با شماره گذاری مرتب می نمودند. چسباندن برگه های کتاب نیز با کمک چسب هایی طبیعی انجام می گرفت یا برخی از دوختن صفحات کاغذ به یکدیگر کتاب خود را تکمیل می نمودند. در آن دوران چاپ این کتاب ها تنها به وسیله رونویسی انجام می گرفت. در واقع نویسندگان بزرگ افراد با سوادی را جهت این کار به استخدام خود در می آوردند و با این کار کتاب های با ارزش خود را به چند نسخه گسترش می دادند.
اختراع چاپ
اختراع چاپ و ساخت چاپخانه ها امکان چاپ کتاب را فراهم آورد و اولین کتاب های چاپی منتشر شدند. این کار در آن زمان از سرعت چندانی برخوردار نبود اما از روش رونویسی که دارای ایرادات زیادی بود بهتر بود و بیشتر مورد استفاده قرار می گرفت. چاپ کتاب در ابتدا تنها به وسیله چاپ های دستی میسر بود تا زمانی که گوتنبرگ اقدام به اختراع ماشین چاپ نمود. اختراع گوتنبرگ کمک شایانی به رونق چاپ کتاب نمود. ماشین چاپ گوتنبرگ سرعت چاپ را افزایش داد و باعث شد چاپ کتاب وارد عصر تازه ای شود. اختراع گوتنبرگ به سرتاسر دنیا نفوذ کرد و چاپخانه های مدرن را به وجود آورد.
امروزه روش های چاپی بسیار پیشرفت نموده اند و کتاب ها با روش های مختلفی به چاپ می رسند. هر یک از این چاپ ها در موارد مشخصی به کار می روند و استفاده از آن ها در هر مورد معقول تر و به صرفه تر می باشد. اگرچه غالب کتاب ها به روش چاپ افست به چاپ می رسند اما سایر روش ها نیز در مواردی خاص کاربرد دارند. این روش ها به صورت تیتروار عبارتند از:
- چاپ هلیوگراور
- چاپ گراور
- چاپ افست
- چاپ دیجیتال
- چاپ ریسوگراف
- و …
چاپ افست و دیجیتال
چاپ افست یکی از مناسب ترین روش های چاپ کتاب می باشد زیرا این چاپ علاوه بر کیفیت بالایی که دارد هزینه آن مقرون به صرفه می باشد. اما برای چاپ های زیر 1000 عدد اصلا به صرفه نمی باشد. از این رو برای چاپ های در تیراژ پایین (به طور نمونه 200 عدد) از چاپ دیجیتال استفاده می نمایند. این چاپ کیفیت پایینی ندارد اما به خوبی چاپ افست نمی باشد و برای چاپ های با تیراژ بالا نیز چندان به صرفه نمی باشد. اما جهت چاپ در تیراژ پایین بسیار کارآمد می باشد.
سایر چاپ ها
چاپ گراور و هلیوگراور دو چاپ غیر مسطح می باشند که به وسیله سیلندر انجام می گیرند. این چاپ ها از کیفیت بالایی برخوردار می باشند و برای تیراژ های بسیار بالا مناسب تر می باشند. به طور نمونه کتاب هایی که در تیراژ میلیونی به چاپ می رسند بهتر است با این روش ها به چاپ برسند تا هم صرفه اقتصادی داشته باشند و هم از کیفیت مطلوبی برخوردار گردند. چاپ دیگری که به آن اشاره می نماییم چاپ ریسوگراف می باشد. این چاپ توسط دستگاهی شبیه به دستگاه های کپی برداری انجام می گیرد و از آنجا که کیفیت مطلوبی ندارد به هیچ عنوان محبوب نمی باشد و چندان مورد استفاده قرار نمی گیرد.
مراحل چاپ کتاب
لازمه چاپ هر کتاب آماده بودن متن آن می باشد لذا قبل از هر اقدامی در این راستا لازم است نویسنده اقدام به نوشتن کتاب نماید، محتوای کتاب می تواند هر چیزی باشد. شعر، داستان، مطالب علمی، درسی و … چندان تفاوتی ندارد. اما لازم است نویسنده آن ها را تایپ و ویراستاری نموده تا به یک فایل آماده برای چاپ تبدیل گردد. مراحل دیگر چاپ کتاب در یک نگاه به صورت زیر می باشند:
- آماده کردن فایل توسط نویسنده
- مذاکره با انتشارات جهت پذیرش چاپ کتاب
- انتخاب نوع قراردا و عقد آن با انتشارات
- اخذ شابک، فیپا و مجوز ارشاد جهت چاپ کتاب
- طراحی جلد و چاپ کتاب توسط انتشارات
آماده سازی فایل
نویسنده زمانی که اقدام به نوشتن کتاب می نماید در ابتدا متنی را می نویسد. این متن اگرچه مهمترین قسمت کتاب می باشد اما برای چاپ کافی نمی باشد و لازم است الزاماتی دیگر نیز تهیه شوند. به طور نمونه کتاب باید مقدمه ای از نویسنده داشته باشد یا در صورت لزوم فهرست نیز به آن اضافه گردد. فهرست در ابتدا نباید شماره گذاری شود و شماره گذاری آن به بعد از ویراستاری و صفحه آرایی کتاب موکول می شود. پس از صفحه آرایی فایل کتاب آماده می باشد و می توان جهت اخذ مجوز های لازم اقدام نمود. همچنین جهت ویراستاری کتاب می توان از نرم افزار های کمکی در این زمینه نیز استفاده نمود. در ادامه مواردی ذکر می نماییم که در صفحه بندی کتاب کمک کننده می باشند:
- صفحه اول مختص به بسم ا… می باشد.
- صفحه دوم باید سفید بماند.
- صفحه سوم عنوان کتاب، نویسنده و مترجم قید می شود.
- صفحه چهارم مربوط به اطلاعات فیپا و شناسنامه کتاب می باشد که توسط ناشر تکمیل می گردد.
- ترتیب فهرست، مقدمه ها و مطلب اصلی کتاب با سلیقه نویسنده قرار داده می شود.
- فونت کتاب به صورت سلیقه ای انتخاب می شود و سایز آن بهتر است بین 12 تا 14 پوینت باشد.
- پس از صفحه آرایی فایل کتاب باید به صورت پی دی اف ذخیره شود و تحویل انتشارات گردد.
