کاغذسازی در ایران

یکی از نیازهای روز بشر کاغذ است که در کاربردهای گوناگونی به خصوص انتشار کتاب، تبلیغات چاپی، چاپ دفتر یادداشت و … بکار می آید. در عصر کنونی که ما در آن هستیم انواع و اقسام کاغذها با ضخامت های مختلف بچشم می خورد. هر یک از آنها برای کاربرد خاص خود مناسب است به عنوان مثال از کاغذ ایندربرد و کارتی برای چاپ کارت ویزیت و از کاغذهای تحریر اغلب برای چاپ تراکت و همچین از کاغذهای گلاسه بیشتر برای چاپ کاتالوگ استفاده می شود. اما شاید برای شما جالب باشد تا با قسمتی از تاریخچه کاغذسازی در ایران آشنا باشید

تاریخچه کاغذ در چین

در اوایل قرن دوم میلادی چینی ها برای اولین بار موفق به ساخت و اختراع کاغذ شدند. آنان با خرد کردن پوست درختان توت و افزودن ساقه-های کتان و تورهای ماهیگیری مستعمل موفق به ساخت خمیری با دوام شدند که از آن کاغذ می ساختند. ساخت کاغذ از اختراعات بزرگ و با اهمیت می باشد و در پیشرفت علم و سرعت بخشیدن به آن نقش بسزایی داشته است. با این حال چینیان علاقه ای به انتشار راز کاغذسازی خود نداشتند و ترجیح می دادند این هنر را نزد خود حفظ نمایند. اگرچه کاغذ حدود پانصد سال از چین خارج نشد و تنها در انحصار آن ها بود اما در سال 610 میلادی برای اولین بار به ژاپن صادر گشت و حدود 140 سال پس از آن مسلمانان اسیرانی از چین با خود به سمرقند بردند. این اقدام اولین قدم جهت آغاز صنعت کاغذسازی در خاورمیانه و کشورهای اسلامی بود.

کاغذ سمرقندی

سمرقند در آن دوران از شهر های بزرگ اسلامی و ایران به حساب می آمد. برخی از این اسیران چینی در ساخت کاغذ مهارت داشتند و راز ساخت آن را به خوبی می دانستند. از این رو نخستین کارخانه کاغذسازی اسلامی در سمرقند تاسیس گشت. در این کارخانه چینیان هنر کاغذسازی را به ایرانیان آموختند. اما ایرانیان به این بسنده نکردند و با انجام آزمایشاتی خمیر کاغذ را تغییر دادند و کیفیت آن را بهبود بخشیدند به طوریکه کاغذ سمرقندی به بهترین کاغذ شهرت یافت و به عنوان بهترین کاغذ جهت کتابت شناخته می شد.

از این کاغذ که با عنوان های کاغذ خراسانی، هندی و چینی نیز شناخته می شد در اغلب کشور های اسلامی و غیر اسلامی جهت نگارش انواع کتاب های علمی و مذهبی استفاده می شده است. در کارخانه کاغذسازی سمرقند و کارخانه ای که چند سال پس از آن در بغداد احداث گردید علاوه بر کاغذ سمرقندی کاغذ های دیگری نیز ساخته می شد که مهمترین آن ها عبارت بودند از:

1. کاغذ سلیمانی
2. کاغذ خراسانی
3. کاغذ طلعی
4. کاغذ نوحی
5. کاغذ فرعونی
6. کاغذ جعفری
7. کاغذ طاهری
8. کاغذ مامونی
9. کاغذ منصوری
10. کاغذ چینی
11. کاغذ هانی
12. و …

تاریخچه کاغذ در ایران

صنعت کاغذسازی در ایران نیز مانند سرتاسر دنیا باعث سرعت بخشیدن به پیشرفت علم شده است. اولین کاغذ ایرانی کاغذ خراسانی می‌باشد که در سمرقند ساخته می شد. این کاغذ از کیفیت بالایی برخوردار بود و تا سال ها یکی از بهترین انواع کاغذ به شمار می رفت. دومین کارخانه کاغذسازی در اوایل قرن نهم میلادی در بغداد که در آن زمان بخشی از ایران به حساب می آمد به دستور فضل‌ ابن‌ يحيي برمکي، وزير هوشمند ايرانی تاسیس گردید. در این کارخانه انواع کاغذ های سلیمانی، نوحی، فرعونی و … ساخته می شدند.

در آن دوران استفاده از پوست برای نوشتن در ایران و خاور میانه بسیار مرسوم بود تا آنکه کاغذ های ساخته شده در کارخانه کاغذسازی بغداد توانستند جایگزین آن ها گردند. کیفیت مناسب این کاغذ ها در محبوبیت آن ها بی تاثیر نبود. استفاده انبوه کاغذ موجب گشت کارخانه های دیگری در اغلب کشورهای اسلامی تاسیس گردند. تونس، مصر، مغرب، فلسطین، سوریه و … از جمله سرزمین هایی بودند که این کارخانه جات در آن ها راه اندازی گشت. تاسیس این کارخانه ها باعث شد همواره کاغذ به میزان کافی در اختیار نویسنده ها، تاریخ نگاران و دانشمندان باشد و از این رو کتاب های زیادی پس از آن نگارش شد.

نگارش این کتاب ها به توسعه و پیشرفت علم در ایران و سایر کشورهای مجاور کمک شایانی نمود. به طوری که در آن دوران خاورمیانه به مهد علم دنیا تبدیل گشت و جویندگان دانش از سرتاسر اروپا و آسیای دور جهت اخذ آن به این منطقه مراجعه می نمودند. علی رغم ایجاد کارخانه‌های زیاد کاغذ سازی در سرتاسر کشورهای اسلامی در آن دوران همچنان کاغذ خراسانی به عنوان مرغوب ترین و با کیفیت ترین کاغذ شناخته می شد و اغلب کتاب ها با این کاغذ نگارش می شدند.

خلاقیت در ساخت کاغذ در ایران

ایرانیان از گذشته همواره به برخورداری از هوش و خلاقیت شهره بوده اند. خلاقیت و ابتکار ابزاری بودند که ایرانیان همواره از آن ها جهت ارتقاء سطح زندگی و بهبود لوازم مصرفی خود بهره برده اند. در تاریخ صنعت کاغذسازی نیز این خلاقیت و نو آوری بارها به چشم می آید. به طوریکه کاغذ های سمرقندی به بهترین کاغذ های دنیا تبدیل شدند و حتی از نمونه اولیه چینی خود نیز جلو زدند. از جمله خلاقیت های انجام گرفته در این صنعت توسط مبتکران ایرانی می توان به موارد زیر اشاره نمود و در ادامه به شرح آن ها پرداخت:

1. آهار زدن به کاغذ
2. استفاده از آبدنگ
3. استفاده از قالب خیزران
4. افزودن برخی مواد به خمیر کاغذ جهت بهبود آن
5. ساخت کاغذ های رنگی
6. و …

آهار زدن به کاغذ

قبل ورود کاغذ های چینی به ایران، ایرانیان نیاز های خود را با ساخت کاغذ های پوستی برطرف می نمودند و در این زمینه تجارب زیادی داشتند. این تجربه ها باعث شد در ساخت کاغذ های چینی تغییراتی اعمال نمایند. به طور نمونه با افزودن نشاسته گندم به کاغذ کیفیت این کاغذ ها را افزایش دادند و سطح آن ها را مناسب تر از گذسته نمودند.

قالب خیزران

ایرانیان مبتکر با بافتن چوب های خیزران به یکدیگر قالبی ساختند تا از آن جهت آبکشی کاغذ استفاده نمایند. این خلاقیت باعث می شد از یک قالب آبکشی به کرات و پی در پی استفاده شود. تا قبل از این ابتکار کاغذ ها را روی پارچه درشت بافتی خشک می نمودند و از آنجا که پارچه رطوبت را جذب می نمود ناچار بودند برای خشک کردن کاغذ بعدی تا خشک شدن این پارچه صبر نمایند.

آبدنگ

یکی از فرایند های مقدماتی در تهیه خمیر کاغذ در کارخانه سمرقند خرد نمودن تکه های چوب بود. ایرانیان با ساخت دستگاهی کوبه ای که با چرخاب به حرکت در می آمد این فرایند را ساده نموده بودند. این دستگاه به پتک های آبی یا آبدنگ معروف گشت.

بهبود و بازیافت کاغذ

ابتکار دیگر ایرانیان افزودن موادی مانند پنبه و کهنه پارچه های کتان به خمیر کاغذ بود. ایرانیان با این کار باعث بالا رفتن کیفیت این کاغذ ها شدند و مقاومت آن ها را افزایش دادند. کاغذهای تولید شده از این خمیر ها نیز آسان تر بازیافت می شدند. از این رو این تکنیک هم بهبود کیفیت و هم بازیافت آسان تر را در پی داشت.

کاغذ رنگی

ایرانیان از ترکیبات جدید ابایی نداشتند و با ریسک پذیری اقدام به آزمایشات جدیدی در ساخت کاغذ می نمودند. یکی از دغدغه های سازندگان کاغذ در ایران ساخت و تولید کاغذ های رنگی بوده است. از این رو با انجام آزمایشاتی جدید موفق شدند با اضافه نمودن ترکیباتی خاص به خمیر کاغذ، انواع کاغذ های رنگی در رنگ های متنوع و با کیفیت را تولید نمایند.

کاربرد کاغذ

کاغذ یکی از پرکاربرد ترین اختراعات بشر در طول تاریخ بوده است. از این ابزار همواره جهت نگارش و کتابت انواع کتاب های علمی، مذهبی، تاریخی و … استفاده می شود. کاغذ یکی از دلایل ماندگاری علم و انتقال آن به سرتاسر دنیا بوده است و تاثیری که در پیشرفت علم داشته است غیر قابل انکار می باشد. امروزه کاغذ کاربرد های زیادی دارد که عموم آن ها عبارتند از:

1. چاپ انواع کتاب ها
2. چاپ روزنامه ها
3. چاپ مجلات و ماهنامه ها
4. چاپ انواع ابزار تبلیغاتی مانند تراکت، بروشور و …
5. و …