چاپ سنگی که یکی از روش های چاپ قدیمی می باشد با کمک سنگ آهک انجام می گرفته است. این چاپ سالها قبل از اختراع چاپ سربی به وجود آمده است و تا مدت ها در سرتاسر دنیا مورد استفاده قرار گرفته است. چاپ سنگی در واقع نوعی چاپ مسطح می باشد که با استفاده از صفحه های عکاسی که سطح آن ها به دو صورت جذب کننده روغن یا جوهر و جذب کننده آب می باشند اقدام به چاپ تصویر می نماید. چاپ سنگی همان طرح نگاری یا لیتوگرافی می باشد. لیتوگرافی لغتی با ریشه فرانسوی می باشد که ترجمه آن به زبان فارسی چاپ سنگی شده است. امروزه لیتوگرافی یکی از مراحل خدمات چاپ افست است.
تاریخچه
آلویس زنفلدر شاعر و خواننده ای آلمانی بود که در اواخر قرن هجدهم میلادی و در سال 1796 به طور اتفاقی موفق به ساخت روشی برای چاپ گردید که بعد ها با نام چاپ سنگی شهرت یافت. وی به دلیل بالا بودن هزینه های چاپ در آن دوران به دنبال راهی ارزان برای چاپ اشعارش می گشت که موفق به اختراع این چاپ گردید. لیتوگرافی به سرعت در اروپا رونق یافت و تا سالها به عنوان تنها روش چاپ تصاویر رنگی مورد اسفاده قرار می گرفت. چاپ سنگی امروزه کاربرد تجاری و صنعتی خود را از دست داده است اما همچنان در زمینه هنرهای تجسمی از آن استفاده می شود.
چاپ سنگی در ایران
محمد صالح بن حاج محمد باقر خان شیرازی که به میرزا صالح شیرازی شهرت داشت اولین شخصی بود که چاپ سنگی را به ایران آورد. این اتفاق در دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار در ایران افتاد. میرزا صالح اولین دستگاه چاپ سنگی را از مسکو به تبریز آورد و نخستین چاپخانه چاپ سنگی را در ایران افتتاح نمود. سال 1250 هجری قمری اولین کتاب که قرآن کریم بود در این چاپخانه به چاپ رسید. یک سال پس از آن کتاب زادالمعاد در سال 1251 چاپ گردید. حدود یک دهه بعد نیز چاپ سنگی به تهران رسید و پس از آن کتاب های گوناگونی در تهران چاپ گردید. که مهمترین آن ها عبارتند از:
- تاریخ معجم
- پطر کبیر
- حدیقه الشیعه
- و …
دیری نگذشت که چاپ سنگی در سرتاسر ایران رواج یافت و تا مدت ها به عنوان تنها روش چاپ در ایران مورد استفاده قرار می گرفت. دوران طلایی این چاپ با افول سلسله قاجاریه به پایان خود رسید و پس از آن انواع روش های چاپی مانند چاپ سربی جایگزین این چاپ گردیدند.
روش و مراحل چاپ سنگی
این مدل چاپ فرایندی مکانیکی می باشد که بایست در چند مرحله پی در پی انجام گیرد. این مراحل را به طور مختصر بیان می نماییم:
- در ابتدا تصاویر یا مطالب مورد نظر جهت چاپ را روی کاغذ های زرد رنگی که به مشمع شهرت داشتند می نگاریدند.
- سپس آن کاغذ ها را به مدت 24 ساعت در آب نگاه می داشتند.
- در مرحله بعد این کاغذ ها را روی سنگ های مخصوصی که از قبل تهیه دیده بودند برمی گرداندند.
- این کار موجب می شد خطوط روی سنگ منتقل شوند.
- در ادامه روی سنگ اسید نیتریک می ریختند.
- اسید نیتریک موجب می گشت نوشته های روی سنگ به صورت برجسته نمایان گردند.
- در مرحله بعد استفاده از غلطک موجب نقش بستن یکسان مرکب روی سنگ می گردید.
- در ادامه با قلم جاهایی که مرکب به خوبی پخش نشده را اصلاح می نمودند.
- سپس سنگ را با تسمه بر روی ماشین چاپ می بستند.
- پس از آن کارگر مرکب زن مرکب را به آهستگی روی کار می مالید.
- حال کارگر کاغذ گذار بایست ورق را با احتیاط روی سنگ بگذارد.
- کارگر دیگری به نام چرم گذار با ورقه ای از چرم ضخیم روی کاغذ را می پوشاند.
- در نهایت با حرکت غلطک روی آن عمل چاپ انجام می گرفت.
روش لیتوگرافی
در فرایند چاپ سنگی از خاصیت دفع آب و چربی استفاده شده است. در واقع ترکیب نشدن آب و روغن ایده ی اولیه برای اختراع این چاپ بوده است. سیستم لیتوگرافی اگرچه امروزه مانند گذشته نمی باشد اما همچنان در چاپ هایی مانند چاپ افست مورد استفاده قرار می گیرد. آغاز فرایند لیتوگرافی در این چاپ پس از اتمام کار طراحان می باشد. در واقع زمانی که طراحی یک پروژه چاپی به پایان می رسد کار لیتوگرافی آغاز می شود. فرایند لیتوگرافی به ترتیب زیر انجام می گیرد:
- ابتدا عکس یا طرح مفروض را روی فیلم حک می نمایند.
- سپس این فیلم ها را بر روی پلیت یا زینک که عموما آلومینیومی می باشند کپی می نمایند.
- در آخر از این پلیت ها در ماشین چاپ استفاده می کنند تا طرح مطلوب چاپ گردد.
چاپخانه سنگی
یک چاپخانه سنگی نیاز به عوامل زیادی داشت و نیروی کار زیادی در فرایند این چاپ دخیل بودند. این افراد به طور کلی در بخش های زیر فعالیت می نمودند:
- آماده کننده گان طرح و سنگ چاپ: این افراد شامل خطاطان، نقاشان، تذهیب کاران، سنگ تراشان و تیزاب کاران بودند.
- چاپ گرها و چاپ کنندگان: استاد چاپ، مرکب زن، کاغذ گذار، چرم گذار، غلطک کش، کاغذ بردار، لایی گذار و تعمیرکار افرادی بودند که در فرایند چاپ توسط دستگاه دخیل بودند.
- سایر عوامل: دسته دیگری در این فرایند دخیل بودند که شامل چاپخانه دار، سفارش دهنده، ناشر، سرمایه گذار، مصحح، مباشر چاپ و غلط گیر می شدند.
چاپ سنگی یا چاپ سربی؟
هر دو چاپ سنگی و سربی در فاصله زمانی کوتاهی وارد ایران شدند. اما برای سالها چاپ سربی توان رقابت با چاپ سنگی را نداشت. چرا؟ در اینجا به چند مورد از برتریهای این چاپ در مقابل چاپ سربی اشاره می نماییم تا مشخص گردد که چرا چاپ سربی برای سالها در پرده چاپ سنگی قرار داشت:
- چاپ سنگی از اشتباهات کمتری نسبت به چاپ سربی برخوردار بود.
- هزینه کار در چاپ سربی بسیار پایین تر از هزینه آن در چاپ دیگر بود.
- چاپ سربی از پیچیدگی و دشواری بیشتری ببرخوردار بود و چاپ سنگه به آسانی قابل انجام بود.
- نیاز به ابزار خارجی و وارداتی ندارد بر خلاف چاپ سربی که وابسته به این ابزار آلات بود.
- این چاپ موجب رواج خوشنویسی می گردید که بسیار مورد پسند ایرانیان بود.
- انتشار کتب دینی و ادعیه و … با چاپ سنگی از کیفیت بالاتری برخوردار بود.
- و …
موضوع کتب چاپ سنگی
کتبی که در دوران طلایی و رونق چاپ سنگی در ایران چاپ شدند در موضوعات گوناگونی بودند که مهترین و کاربردی ترین آن ها در آن دوران کتاب هایی با موضوعات زیر بودند:
- کتاب های دینی مانند قرآن و انجیل و …
- در زمینه ادبیات مانند دیوان اشعار شعرا مانند حافظ و فردوسی و …
- کتب پزشکی که عموما در باب طب گیاهی بودند.
- تاریخ و جغرافیا
- زندگی نامه ها و شرح احوال بزرگان
- کتاب های فلسفی و عرفان
- کتب جنگی
- و ….
قطع کتب چاپ سنگی
انـــدازه و ســایز کتاب هایــی که به وسیله چاپ سنگــی در آن دوران به چاپ می رسیـــدند بسیار متنـــوع بودند و تقریبـــا در هر سایــزی کتاب چاپ می گشت. این سایزها هر یک با نامی شناخته می شدند که برخی از این اسامی همچنان رواج دارند و جهت اعلام قطع کتب به کار می روند. این قطع های کتاب به طور تیتروار عبارتند از:
- بازو بندی که به اندازه یک عکس پرسنلی 3×2 سانتی متر بوده است.
- بغلی که تقریبا 6×4 سانتی متر بوده است.
- جانمازی که اندازه آن 12×7 سانتی متر بوده است.
- حمایلی که سایز آن با جانمازی یکسان بوده است.
- رقعی اندازه ای تقریبا برابر با کاغذ A5 دارد.
- وزیری که اندازه ای برابر 16×24 سانتی متر دارد.
- وزیری بزرگ که اندازه آن تقریباً 20×30 سانتی متر می باشد.
- سلطانی که 30×40 سانتی متر بوده است.
- رحلی کوچک که سایز آن 25×40 سانتی متر می باشد.
- رحلی بزرگ که اندازه آن 35×60 سانتی متر است.
- رحلی که 30×50 سانتی متر بوده است.
- خشتی که به صورت مربعی می باشد.
